Przegląd nowości
Semenem Hułak-Artemowśky, kozak na włoskich scenach operowych
- Szczegóły
- Opublikowano: czwartek, 24, marzec 2022 07:00
Przed Semenem Hułak-Artemowśkym i Mykołą Łysenką twórczość ukraińskich, lub pochodzących z Ukrainy kompozytorów operowych, działających głównie na dworze w Petersburgu, siłą rzeczy należała do historii muzyki rosyjskiej.
Dotyczy to w równej mierze Maksima Berezowskiego (1745-1779), przez pewien czas przebywającego we Włoszech1 (głównie w Bolonii), gdzie skomponował zachowaną we fragmentach operę Domofont, wystawioną z sukcesem w 1773 roku w Livorno, jak i sławnego Dmitrija Bortnianskiego (1751-1828), autora licznych oper włoskich, pisanych i wystawianych w tym kraju (m.in. w Wenecji), oraz francuskich, powstających dla sceny carskiej. Z okresu jego pobytu we Włoszech pochodzi Alcyd, skomponowany do libretta Pietra Metastasia, a wystawiony w Wenecji w 1778 roku. Jest to alegoryczna opera, której akcja stanowi rodzaj psychomachii przebranej w mitologiczny kostium, w której o względy tytułowego bohatera rywalizują boginie Przyjemności – Edonida oraz Przyzwoitości – Areta. Składa się ona z numerów wokalnych: arii, w tym furore, czyli gniewu, oraz chórów, jak i instrumentalnych: uwertury oraz ustępów baletowych.
Z kolei napisany dla teatru pałacowego Pawła I w Gatczynie Sokół (prapremiera 11 października 1786) reprezentuje gatunek francuskiej opéra comique (libretto F. H. Lafermièra według dziewiątej noweli z piątego dnia „Dekamerona” Giovanniego Boccaccia), składając się z muzycznych numerów (arie, duety, tercety, ansamble i chór) oraz mówionych dialogów. Tytułowy sokół jest dumą głównego bohatera – Federica.
Adorowana przezeń wdowa Elwira w końcu przybywa do jego posiadłości, prosząc o podarowanie dla jej chorego syna ptaka gospodarza, ale, jak się okazuje, podano go już jako… główne danie urządzonej na jej cześć uczty (sic!). Mimo to wszystko kończy się pomyślnie i para zawiera małżeństwo, podobnie jak towarzyszący im służący – Pedrillo i Marina. Obaj urodzili się w Głuchowie, gdzie od 1740 roku działała słynna szkoła śpiewaków cerkiewnych (drugi zasłynął również jako autor kunsztownych, wielogłosowych koncertów chóralnych, formy liturgicznej muzyki). Podobnie rzecz się miała z zaledwie luźno zainspirowanym przez ukraińską tematykę wodewilem Kozak wierszokleta (Kozak stichotworiec), napisanym w 1812 przez księcia Aleksandra Szachowskiego (1777-1846)2, z muzyką skomponowaną przez osiadłego w Petersburgu włoskiego dyrygenta Catterino Cavosa (1776-1840).
W tej sytuacji tytuł prekursora ukraińskiej opery przypadł Semenowi Hułak-Artemowśkiemu (1813-1873), w jednej osobie kompozytorowi, poecie i śpiewakowi (jako baryton występował w roli Masetta w Don Giovannim Mozarta, również we Włoszech, a wkrótce po prapremierze w partii Rusłana w operze Michaiła Glinki, który skądinąd odkrył go we wspomnianej szkole w Głuchowie i ściągnął do stolicy).
26 kwietnia 1863 w Petersburgu odbyła się prapremiera Zaporożca za Dunajem, którego autor odtwarzał zarazem głównego bohatera – Iwana Karasia. W historii ukraińskiego teatru muzycznego ta złożona z 22 numerów wokalno-instrumentalnych, przeplatanych dialogami, „oryginalna małorosyjska opera w 3 aktach z chórami i tańcami”, pokrewna gatunkowo francuskiej operze komicznej, odegrała podobną rolę, co Krakowiacy i Górale Bogusławskiego-Stefaniego w polskim, zajmując trwałe miejsce w tamtejszym repertuarze narodowym. Tło akcji stanowią losy zaporoskich Kozaków, którzy w 1775 roku po likwidacji Siczy wyemigrowali do Turcji, gdzie stworzyli tzw. Sicz dunajską. W 1828 roku część z nich wróciła w rodzinne strony, by zostać później przesiedlona nad Kubań.
I właśnie staraniom o wyjazd do kraju poświęcona jest fabuła, choć z libretta można by wynosić, iż bohaterowie przebywają w tureckiej niewoli, co wynikało prawdopodobnie z konieczności zadośćuczynienia względom natury cenzuralnej. Historię tę przedstawiono na przykładzie dwóch par: charakterystycznej, złożonej z niemłodych już małżonków Karasiów – swarliwej Odarki i nie stroniącego od okowity Iwana – którym przeciwstawieni zostali sentymentalni kochankowie – wychowanica tych pierwszych, sierota Oksana, i naddnieprzański emisariusz Andrij. Z pierwszymi wiążą się pierwiastki komiczne, z drugimi melodramatyczne.
Marzenia postaci spełniają się ostatecznie za sprawą sułtana, odwiedzającego incognito swych poddanych, i udzielającego potem zgody na powrót Kozaków do ojczyzny. „Małorosyjskość” z podtytułu, czyli ukraińskość śpiewogry Hułaka polega na sięgnięciu do wzorców miejscowej tradycji muzycznej.
Typowe dla dumek melancholijne zabarwienie linii melodycznej za sprawą następstwa niewielkich interwałów oraz modulacji z tonacji durowych do mollowych daje znać o sobie zwłaszcza w partiach kobiecych: otwierającej operę arii Oksany „Misjacu jasnyj – Jasny księżycu” oraz jej ustępie „Anheł noczi nad zemłeju – Nocny anioł ponad ziemią”, stanowiącym wprowadzenie do sceny spotkania z Andrijem w II akcie, a także arii Odarki „Oj, kazała meni maty – Oj, mówiła mi matka” w III akcie. Innym przykładem wykorzystania narodowych źródeł jest suita tańców, tworzących baletowe divertissement na zakończenie pierwszej odsłony II aktu. Składa się ono z orkiestrowych opracowań „czarnomorskiego”, hopaka i kozaczoka, poddanym daleko idącym przetworzeniom, wskutek czego zatraciły swój pierwotnie żywiołowy charakter. W pozostałych ogniwach przeważa uniwersalny styl muzyczny, typowy dla gatunku i epoki.
Duet Odarki i Iwana „Widkila ce ty uzjawsja – Skąd się ty tu wziąłeś” w I akcie w znacznej mierze wypełniają parlandi, nawiązujące do oper buffa Rossiniego i Donizetiego (w swoim czasie kompozytor śpiewał lorda Ashtona w Łucji z Lammermooru oraz Antonia w Lindzie z Chamonix), podczas gdy w analogicznym numerze w III akcie Na turkenjach ożenjusja-Ożenię się z Turczynkami dosłuchać się można reminiscencji z duetu Blondy i Osmina z Uprowadzenia z seraju (partia Iwana w ogóle przypomina nieco ujęcie buffo postaci Turka), a prowadzenie głosu bohaterki wywołuje z kolei dalekie skojarzenia z arią Fiordiligi z Così fan tutte Mozarta.
Do kręgu występujących reminiscencji i zapożyczeń dorzucić jeszcze należy popularną w owym czasie Martę Flotowa. Utwór zamyka wodewil „Tam, za tychym za Dunajem - Tam za cichym Dunajem”, w którym ten sam motyw podejmują kolejno poszczególne postacie, a każdą ich zwrotkę puentuje refren chóru.
Pięciokrotnie przenoszono Zaporożca za Dunajem na ekran. Cztery razy na Ukrainie, przy czym kozacki chutor sprawia wrażenie jakby przeniesiony został ze skansenu. W filmie Iwana Kawaleridze z 1938 roku zwraca uwagę ruchliwa kamera, ograniczenie mówionych dialogów na rzecz czynnika muzycznego, wreszcie wzbogacenie o związane z wątkiem tureckim pierwiastki orientalne, przywołujące autentyczny folklor ludów radzieckiego Wschodu. Uderza wszakże smutek, który przebija nie tylko z motywów nawiązujących do nostalgicznych dumek, ale zwłaszcza ze scen zespołowych, kiedy sułtan zezwolił na powrót do ojczyzny. Czyżby zatem cieniem kładła się aktualna sytuacja polityczna po Wielkim Głodzie i w okresie apogeum wielkich czystek? W barwnej już wersji Wasyla Łapoknysza z 1953 roku razi sztuczna roślinność i podświetlany krajobraz, a także operowa maniera u odtwórczyni Oksany, przejawiająca się w nieustannym składaniu rąk na piersi.
Atutem są natomiast silne osobowości Iwana Patorżynśkieggo i Mariji Łytwynenko-Wolgemut jako małżonków Karasiów. W adaptacji z roku 1986 w reż. Jurija Sujarki, z rosyjskojęzycznym narratorem i napisami, wszyscy są znacznie młodsi i bardziej urodziwi, ale nie ma co się dziwić, skoro śpiewaków w całości zastąpili aktorzy. Akcję zdynamizowano za sprawą rozwiązań sytuacyjnych, a toczy się ona pod znakiem eponimicznego karasia, zapodziewającego się w szarawarach Iwana.
Z kolei Turcy, strzegący granicy, w tym z wieży, kojarzą się raczej z radzieckimi realiami z czasów powstania filmu. Już w niepodległym kraju, w roku 2007 powstała wersja w reż. Mykoly Zasiejewa-Rudenki i Oksany Kowalowej, poszerzona o współczesny, autotematyczny prolog, w którym zbierają się artyści i krytycy i w formie kupletów dyskutują nad przygotowaną inscenizacją oraz źródłami jej finansowania, a także przedakcję z udziałem carycy Katarzyny i jej faworyta księcia Potiomkina, których dialog po rosyjsku przebiega w rockowych rytmach, po których następuje dość konwencjonalnie przebiegająca właściwa opera, z fertyczną Odarką, odznaczającą się, jak przystało na kozacką gospodynię, nienagannym hollywoodzkim makijażem.
Zgodnie z nowym duchem czasów znacznie rozbudowano religijne ceremonie, towarzyszące zaślubinom Oksany i Andrija. W dwóch ostatnich przypadkach tenorowa partia Andrija, wbrew wcześniej tradycji obsadzona została nie przez lżejszą odmianę głosu typu di grazia, lecz mocniejszą spinto. Na koniec warto wspomnieć o wersji nakręconej w Stanach Zjednoczonych w 1939 roku w reż. Edgara George’a Ulmera, a opatrzonej tytułem Kozacy na wygnaniu (Cossacks in Exile), ściśle korespondującym z sytuacją kilku milionów ukraińskich imigrantów, których odwieczne aspiracje niepodległościowe ucieleśnia duch kobziarza. Film ten wpisuje śpiewogrę Hułaka-Artemowśkiego w szerszy kontekst podboju Siczy Zaporoskiej przez wojska Katarzyny II i konieczności emigracji kozaków do Turcji.
Zarazem ujęcie postaci Sułtana i jego otoczenie może raczej kojarzyć się z figurami z obrzędowych Herodów. Maria Sokił jako Odarka z lekka koloryzuje swoją partię wokalizami. Równie lekkim sopranem odznacza się odtwórczyni Oksany - Elena Orłenko. Wybitnym odtwórcą partii Andrija w połowie ubiegłego wieku był Iwan Kozłowśky, tenor liryczny, jeden z filarów w tamtych czasach moskiewskiego Teatru Bolszoj, który użyczył głosu w pierwszym z wymienionych filmów.
Hułak-Artemowśky był ponadto autorem baletu Ukraińskie wesele oraz wodewilu Noc świętojańska (Nicz pid Iwana Kupała). Wpływy Rossiniego i Aubera krzyżowały się z pierwiastkami narodowymi w widowiskach muzycznych, tworzonych w Galicji przez Mychajło Werbyćkiego (1815-1870) – grekokatolickiego księdza, autora melodii ukraińskiego hymnu do słów Pawła Czubynśkiego: Szcze ne wmerła Ukrajina (Jeszcze nie skonała Ukraina). Unickim duchownym był również bukowiński twórca operetek Sydir Wyrobkewycz (1836-1903), występujący pod pseudonimem Danijły Młaki3
Lesław Czapliński
1Pośrednio, pod personaliami fikcyjnego kompozytora Pawła Sosnowskiego, przywołał jego losy Andriej Tarkowski w filmie Nostalgia (1983), którego bohater – poeta Andriej Gorczakow - podąża jego śladami.
2Był on też autorem pierwszej adaptacji scenicznej Damy pikowej Aleksandra Puszkina, wystawionej w 1836 roku w Petersburgu pod tytułem Pociąg do kart, albo Namiętność do pieniędzy, w dwa lata po ukazaniu się literackiego pierwowzoru.
3Hnata Przybłędę czyli Karpackich kłusowników z jego muzyką grała w lutym 1888 roku m.in. w Krakowie małoruska trupa Emila Baczyńskiego.