Przegląd nowości
Kwartety Krzysztofa Pendereckiego w wykonaniu Kwartetu Śląskiego
- Szczegóły
- Opublikowano: niedziela, 26, grudzień 2021 20:16
Na 23. dzień listopada przypadała kolejna, osiemdziesiąta siódma rocznica urodzin Krzysztofa Pendereckiego, zaliczanego do najwybitniejszych twórców XX wieku. Kompozytor zmarł w marcu ubiegłego roku, pozostawiając po sobie twórczość współdecydującą o światowym obliczu muzyki naszych czasów. Obejmuje ona dzieła należące do różnych gatunków, począwszy od muzyki na instrumenty solowe poprzez bogatą kameralistykę po muzykę oratoryjno-kantatową i symfoniczną. Utwory kameralne zajmują w twórczości Krzysztofa Pendereckiego ważne miejsce, Jest ich ponad 20, począwszy od Sonaty na skrzypce i fortepian 1953, a skończywszy na IV Kwartecie smyczkowym z 2016 roku. Pośród utworów kameralnych znalazło się pięć z przeznaczeniem na kwartet smyczkowy i jeden na klarnet i trio smyczkowe.
Powstały one na przestrzeni około sześćdziesięciu lat: Pierwszy prawykonany w Cincinnati 11 maja 1962 roku przez LaSalle String Quartet stał się „wizytówką Zespołu”, jak to określa Tim Rutherford-Johnson, autor komentarza towarzyszącego najnowszemu nagraniu płytowemu Kwartetów, drugi powstał sześć lat później i zaprezentowany został po raz pierwszy dwa lata później w ramach festiwalu Berliner Festwochen, ostatni w 2016 roku na zamówienie innego sławnego zespołu – Belcea Quartet, osiem lat po napisanym dla Shanghai Quartet III Kwartecie. Dają one wyobrażenie o ewolucji, jaką kompozytor przeszedł od pierwszych dzieł z lat pięćdziesiątych-sześćdziesiątych (Anaklasis, Tren „Ofiarom Hiroszimy”, Fluorescencje i in.) do muzyki nawiązującej do twórczości neoromantycznej (począwszy od Koncertów skrzypcowego i wiolonczelowego oraz Pasji według św. Łukasza), utrwalającej jego sławę światową. Wszystkie sześć kwartetów – razem z epizodycznym utworem „Der unterbrochene Gedanke” i kompozycją na klarnet i trio smyczkowe – znalazło się w nagraniu Kwartetu Śląskiego na płycie kompaktowej CHANDOS (CHAN 20175). Pojawiła się ona na rynku w bieżącym roku, w rocznicę urodzin kompozytora. Utwory zostały nagrane w cieszącej się bardzo dobrą akustyką Sali koncertowej Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach w sesjach: 12-17 września 2012, z wyjątkiem IV Kwartetu smyczkowego nagranego 24 stycznia 2021. Kwartet wystąpił w swym stałym składzie: Szymon Krzeszowiec, Arkadiusz Kubica (wyjąwszy Kwartet klarnetowy) – skrzypce, Łukasz Syrnicki – altówka, Piotr Janosik – wiolonczela; dołączył do nich Piotr Szymyślik – klarnet.
Pierwsze dwa Kwartety reprezentujące okres eksperymentów sonorystycznych w twórczości Pendereckiego charakteryzują się niekonwencjonalnym brzmieniem, przy czym w I Kwartecie mieszają się ze sobą tradycyjne elementy techniki gry jak pizzicato, con legno, sul ponticello z bardziej wyrafinowanymi szmerowo-perkusyjnymi efektami, wywołanymi zastosowaniem uderzeń płaską dłonią lub palcami jednej lub kilku strun, a także korpusu instrumentu, wykorzystaniem ćwierćtonów itp., podczas gdy w II Kwartecie obok podobnych brzmień kompozytor szukał nowych możliwości brzmieniowych, rezygnując z dominacji efektów perkusyjnych na rzecz bardziej wysublimowanych brzmień flażoletów, glissand i quasi melodyjnej struktury, podkreślonej smyczkowaniem. Zagęszczanie i rozrzedzanie przebiegów poparte zmienną dynamiką, gdzie pianissimo graniczy z ostrymi dysonansowymi akordami, zapewnia utworowi specyficzną aurę. Powstały w 1988 roku nienumerowany Kwartet smyczkowy Der unterbrochene Gedanke (Przerwana myśl– K.R.B), to „okazjonalna” nieco ponad dwie minuty trwająca miniatura poświęcona pamięci Arno Volka, przyjaciela Pendereckiego, muzykologa i wydawcy jego dzieł. W tej krótkiej kompozycji Penderecki posłużył się bardziej tradycyjnymi środkami w porównaniu z zastosowanymi w dwóch pierwszych kwartetach. Instrumentaliści korzystają w niej głównie z gry arco, o przejrzystości utworu decydują odcinki solowe, przegradzane współdziałaniem dwóch, trzech lub wszystkich instrumentów. Po pewnym ożywieniu z dwoma ostrymi dysonansowymi akordami i czymś w rodzaju repryzy (temat altówki) następuje jakby nieco przedwczesne wyciszenie (przerwana myśl ??). Kolejną pozycją na płycie jest Kwartet na klarnet i trio smyczkowe. Kompozycja powstała w 1993 roku po takich dziełach jak Diabły z Loudun czy Król Ubu, gdy autor był już w trakcie realizowania muzyki odmiennej stylistycznie. „Dziś – po przejściu lekcji późnego romantyzmu i wykorzystaniu możliwości myślenia modernistycznego – powiedział Penderecki – mój ideał artystyczny upatruję w claritas. Zwracam się do kameralistyki, uznając, iż więcej można wypowiedzieć głosem ściszonym, skondensowanym w brzmieniu 3-4 instrumentów. Kwartet klarnetowy złożony na wzór klasyczny z czterech części 1. Notturno 2. Scherzo 3. Serenada 4. Abschied (Pożegnanie – K.R.B.), jest „pełnowymiarowy” (ok. 15 minut w przeciwieństwie do wcześniejszych trzech (dwa pierwsze niespełna 7-minutowe, „Przerwana myśl” jedynie nieco ponad 2 minuty!). Dominuje w nim nastrój melancholijny i kontrastująca z nim pogoda ducha (Scherzo), a także swoista refleksyjność, elegijność („Pożegnanie”). Skomponowany 15 lat później trzeci Kwartet smyczkowy Leaves of an unwritten diary (Kartki z nienapisanego pamiętnika), a w przeciwieństwie do wczesnych kwartetów, reprezentuje podobne jakości stylistyczne. I tutaj eksponowane są wyraźne kontrasty wyrazowe, a oparta na prostym motywie wyrazista grupa rytmiczna ma decydujący wpływ na ogólne wrażenie utworu dzięki zastosowaniu wariacyjnych jej przekształceń. To, co cechuje specyficzny styl kompozytora to wspomniane już silne kontrasty dynamiczne, bogactwo artykulacyjne oraz fakturalne. Z pianissimem graniczą ostre akcenty forte, z fragmentami z zastosowaniem różnych form smyczkowania, pizzicata, z współbrzmieniem lub dialogiem 2-3 instrumentów, pełne akordy, a także odcinki solowe (z eksponowaniem altówki). IV kwartet smyczkowy skomponował Krzysztof Penderecki w 2016 roku dla Belcea Quartet i przez ten zespół utwór ten został w tym samym roku wykonany w Londynie. Polska premiera miała miejsce 2 kwietnia 2017 roku podczas 21. Wielkanocnego Festiwalu Ludwiga van Beethovena. Kwartet kontynuuje tu założenia stylistyczne przyjęte przez kompozytora dla utworów kameralnych powstałych po pierwszym okresie fascynacji sonorystyką. Choć niedużych rozmiarów (ok.6,30’). Kwartet ten odznacza się muzyką o zróżnicowanym wyrazie z żywą częścią środkową i – co może zaskakiwać – melodyką proweniencji ludowej w końcowym fragmencie utworu. Kwartet Śląski – zespół złożony z muzyków o ogromnym potencjale i dorobku artystycznym udokumentowanym licznymi nagraniami płytowymi i wyróżnieniami, zyskał sobie uznanie na estradach koncertowych krajów Europy, Azji i Ameryki. Swym wszechstronnym zainteresowaniem przysłużył się muzyce od renesansu po współczesność. Od wielu lat z pasją propaguje twórczość polskich kompozytorów, w tym muzykę najnowszą, toteż nie zaskakuje nikogo fakt podjęcia się nagrania na płytę kompaktową wszystkich kwartetów Krzysztofa Pendereckiego. Członkowie renomowanego Kwartetu Śląskiego, we współpracy z Piotrem Szymyślikiem, klarnecistą o podobnie dużym dorobku artystycznym, do podjętego zadania przystąpili po licznych wcześniejszych koncertowych wykonaniach z niezwykłą pieczołowitością. Ich interpretacja nagranych Kwartetów, i to zarówno tych wczesnych, domagających się wnikliwego odczytania wskazówek Mistrza, jak i pozostałych, bliższych tradycyjnej praktyce, zasługuje na słowa uznania. Płyta warta jest bacznej uwagi melomanów i bez najmniejszej wątpliwości powinna znaleźć się w 2022 roku wśród pretendentek do prestiżowej nagrody muzycznej „Fryderyk”.
Karol Rafał Bula