Przegląd nowości

Wszystkie opery Ryszarda Wagnera (10)

Opublikowano: niedziela, 06, grudzień 2020 08:00

 

Dzień pierwszy – Złoto Renu

 

Cory Renu

 

Kto jest kim

 

Bogowie

 

Wotan (bas-baryton) – świetlisty władca bogów i ludzi. Germański odpowiednik greckiego Zeusa. Ojciec Zyglindy, Zygmunda i Brunhildy, dziadek Zygfryda. W trzeciej części Pierścienia występuje jako samotny Wędrowiec. Jego atrybutem jest włócznia wyciosana z jesionu świata. Spragniony Wotan ugasił pragnienie u źródła wiedzy absolutnej, a z drzewa życia wyciosał sobie włócznię, na runach której wyrył prawa, którym postanowił być wiernym. Opłacił to utratą jednego oka. Staje się bogiem, który w dążeniu do wytyczonego sobie celu nie zawaha się kluczyć, oszukiwać zdradzać i poświęcać najbliższych. Włócznię Wotana kruszy Nothung, miecz Zygmunda, wykuty na nowo przez Zygfryda.


Fryka (mezzosopran) – małżonka Wotana. Bogini małżeństwa i strażniczka domowego ogniska.

Erda (alt) – istota natury. Przedwieczna Matka ziemia. Bogini ziemi, z którą Wotan miał dziewięć córek, zwanych walkiriami. To ona staje na drodze Wotana i ostrzega go przed konsekwencjami zagarnięcia złota.

 

Franz Betz

 

 Freia (sopran) – siostra Frosha. Bogini miłości i wiecznej młodości, jej symbolem jest Złota jabłoń. Jej utrata oznacza dla bogów widmo starości i zagłady.

Loge (tenor) –  bóg ognia o „wężowatym charakterze” i przebiegłości, doradca Wotana. Mistrz podstępu, któremu Wotan zawdzięcza możliwość zagarnięcia ukradzionego złota i wykutego z niego pierścienia oraz hełmu pozwalającego przybrać każdą postać.

Donner (baryton) – bóg piorunów uosabiający siły natury.

Frosh (tenor) – brat Donnera i Frei, bóg deszczu również zaliczany do grona postaci uosabiających siły natury.


 

Olbrzymi

 

Fafner (bas) i Fascolt (bas) – budowniczowie Walhalli, którym Wotan ma zapłacić za wykonaną pracę. Tą zapłatą ma być obiecana im przez Wotana Freia, bogini młodości. Jednak Wotan odmawia. W międzyczasie Olbrzymi dowiedzieli się o kradzieży złota przez Alberyka, z którego, jego brat Mime wykuł pierścień dający nieograniczoną władzę. W tej sytuacji Fafner wysuwa nowe żądanie: całe złoto Renu w zamian za Freię. Pierścień jest ostatnim elementem stosu, który zakrywa Freię. Fascolt zdradziecko zabity przez Fafnera staje się pierwszą ofiarą przekleństwa Alberyka.

 

Marion Weed

 

Nibelungi

 

Alberyk (baryton) – pokraczny karzeł. Okrutny władca podziemnego królestwa Nibelungów. To on wykradł Córom Renu złoto, którego były strażniczkami. To on staje się pierwszym właścicielem pierścienia, i to on rzuca na niego straszliwe przekleństwo; póki pierścień nie wróci do prawowitego właściciela (natury) będzie przynosił temu kto go nosi nieszczęścia i śmierć.

Mime (tenor) – karzeł, brat Alberyka, kowal, który wykuł z ukradzionego złota magiczny pierścień i czarodziejski hełm pozwalający przybrać każdą postać i dający władzę.

 


 

Córy Renu

 

Welgunda (sopran), Flosshilde (alt), Woglinda (sopran) – trzy rusałki wodne strzegące złota spoczywającego na dnie Renu. Ich przejmująca skarga będzie towarzyszyć bohaterom Pierścienia w finale Złota Renu Zmierzchu bogów.

 

Arie, duety i sceny o których warto wiedzieć

 

1. Uwertura – 136 taktów muzycznego wstępu, opartego tylko na bogatych figuracjach akordu Es-dur, obrazujących toczące się nieprzerwanie migotliwe fale Renu.

2. Scena w głębinach Nibelheimu, w której Wotan i Loge odbierają podstępem ukradzione Córom Renu złoto. W muzyce tej sceny dominuje rytm młotów (gra go za sceną 18 kowadeł).

3. Weiche Wotan, weiche (Ustąp Wotanie ustąp) – monolog Erdy ostrzegający Wotana przed posiadaniem przeklętego złota. 

 

Zloto Renu,Met,1913

 

Pierwszy szkic Złota Renu pierwotnie zatytułowany Kradzież złota Renu powstał w październiku 1851 roku i składał się z trzech aktów. Jednak kilka miesięcy później – marzec 1852 roku, Wagner pisze szczegółowy szkic libretta rozbudowany do czterech obrazów określając go już mianem Vorspielu. Rozpoczęcie komponowania Złota Renu (listopad 1853) jest zarazem początkiem pracy na całym Pierścieniem. Jednak po 26 września 1854 roku po ukończeniu partytury Złota, która przeleży w szufladzie blisko piętnaście lat, zaprzestaje pracy nad Pierścieniem. Wróci do niej dopiero w 1864 roku. Prapremiera Złota Renu, na życzenie króla Ludwika II, z okazji jego dwudziestych czwartych urodzin miała miejsce 22 września 1868 roku w Monachium, bez udziału Wagnera, który był jej przeciwny. Jego marzeniem była premiera pełnego cyklu w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze, co ziści się w Bayreuth, gdzie w sierpniu 1876 roku odbędzie się premiera pełnej wersji Der Ring des Nibelungen. Był to jedyny moment, w którym kompozytor mógł obejrzeć swoje dzieło w pełnym wymiarze na scenie. Potężny deficyt jakim zakończył się pierwszy festiwal zmusił Wagnera do zamknięcia Festspielhausu na sześć lat do prapremiery Parsifala. Pół roku po pierwszej prezentacji tego dzieła Wagner 13 lutego 1883 roku nagle umiera. Drugi raz Ring wystawiono na scenie Festspielhausu dopiero po dwudziestu latach w 1896 roku, zaprezentowano wówczas  pięć cykli. W zamierzeniach kompozytora, składające się z czterech scen Złoto Renu miało być wstępem do trylogii wystawianej w ciągu trzech kolejnych wieczorów. Należało je grać po południu, bez żadnych przerw, przed wieczornym przedstawieniem Walkirii. Dzisiaj to życzenie kompozytora nie jest już zupełnie respektowane, a grany w całości Pierścień wypełnia cztery kolejne wieczory. 


Pozostała jedynie tradycja wykonania bez przerwy trwającego blisko trzy godziny Złota Renu, którego akcja rozgrywająca się „zawsze” i „wszędzie” wykorzystuje trzy zasadnicze plany: świat bogów, ludzką rzeczywistość i podziemny świat Nibelungów. Całość bierze początek od uwertury do Złota Renu, której powstanie poprzedziło dziwne wydarzenie: 5 września 1953 roku Wagner układa się w pokoju hotelu La Spezia na popołudniową drzemkę – „Zapadłem w coś na kształt stanu somnambulicznego, w którym nagle poczułem jak pogrążam się w silnym nurcie wody.

 

Jerzy Artysz 810-4233

 

Jej szum jawił mi się w dźwiękach akordu Es-dur, który kołysał się nieprzerwanie na falach ciągłych figuracji”. Taka jest geneza 136 taktów muzycznego wstępu, opartego tylko na bogatych figuracjach akordu Es-dur, obrazujących toczące się nieprzerwanie migotliwe fale Renu, w głębinach  którego trzy jego Córy – Woglinda, Wellgunda i Flosshilda strzegąc złotego skarbu, źródła nieograniczonej władzy. Ten, kto miłości nie chce znać i kto jej słodycz za nic ma, ten tylko sekret posiędzie jak złoto na pierścień kuć. – śpiewa Woglinda. 


 

Kto zdobędzie Złoto Renu i wykuje z niego pierścień, zdobędzie nieograniczoną władzę nad światem. Jednocześnie ten rabunek ściągnie na świat i jego sprawców ogrom nieszczęść i klęsk. Odwrócić je może jedynie zwrot skarbu rzece i jego strażniczkom. Niestety, chwila ich nieuwagi umożliwia karłowi Alberykowi kradzież złota.

 

Motyw,Złoto Renu 1a

 

To ono sprawi, że w chwili kiedy wyrzeknie się miłości, stanie się panem Nibelungów. Kradzież uruchamia cały łańcuch nieszczęść jakie spadają na Wotana, ojca bogów oraz jego otoczenie. Olbrzymi Fafner i Fascolt, którzy za wybudowanie Walhalli, nowej siedziby bogów, mieli jako zapłatę otrzymać Freję boginię młodości, żądają by Wotan  w zamian, Złotem Renu, zapłacił im za wykonaną pracę. Nie ma więc Wotan innego wyjścia jak zejść z Loge, bogiem ognia i mistrzem podstępu, do podziemnego państwa Nibelungów by sprytem i przemocą odebrać Alberykowi pierścień wykuty ze Złota Renu, przez genialnego kowala Mimego. To właśnie Loge opowiada Wotanowi o kradzieży Złota przez Alberyka i proponuje pomoc w jego odzyskaniu.

 


 

To on podstępem sprawia, że Alberyk zakładając czarodziejski hełm przybiera najpierw postać potwornego gada, by po chwili, za namową Logego, zmienić się w żabę co umożliwia jego pojmanie. Zanim Alberyk odzyska swoją postać zostaje przez Wotana i Logego pojmany i związany, co umożliwia odebranie mu złota, hełmu i pierścienia dającego nieograniczoną władzę. Pozbawiony pierścienia Alberyk traci władzę, ale w zamian rzuca na niego straszliwe przekleństwo, które przyniesie jego posiadaczom ogrom nieszczęść i śmierć.

 

Motyw,Złoto Renu 2a

 

Co z przekleństwa wiedzie się,

przeklęte niech będzie też!

Pierścień ten mnie wielką dał moc,

Dziś kto go nosi zyska jeno śmierć.

 

 


Spełni się ono już za chwilę, przy podziale bogactw Fafner zabija Fascolta. Dumni bogowie idąc po moście z tęczy, którą nad przepaścią zawiesił Donner, wprowadzają się szczęśliwi do Walhalli, nowej, drogo okupionej, siedziby. Czas pokaże, że nie pobędą tam długo. Niebawem otoczy ich pasmo nieszczęść i tragedii. 

 

Zloto Renu 810-4332

 

Jedynie Wotan zdaje sobie z tego sprawę, że porządek świata został naruszony! Potwierdza to wyłaniająca się z głębin ziemi wszechwiedząca Erda jej bogini, która zaklina Wotana by pozbył się pierścienia niosącego śmierć i zniszczenie. Wotan oddaje pierścień olbrzymom, jednak nie wyrzeka się możliwości jego odzyskania. Rozpoczyna się wielka tragedia, w której w przedziwny sposób splotą się boskie i ludzkie czyny, uczucia oraz namiętności, ze zdradą, zbrodnią i cierpieniem. Spieszą tam, gdzie czeka ich kres, choć tak pewni swojego trwania. Wprost czuję wstyd, żem z nimi się zadał. – tymi słowami Loge kończy akcję Złota Renu.

 


Jednocześnie rozpoczyna się również wielkie muzyczne misterium zachwycające niezmiernym bogactwem malarsko – symfonicznych wzruszeń. Muzyka, mimo gęstości instrumentacji i rozbudowanego składu orkiestry, brzmi niezwykle przejrzyście i naturalnie, a zarazem subtelnie. Wagner po raz kolejny udowadnia, że jest mistrzem kreowania muzyką akcji dramatycznej. To ona wyznacza jej sens będąc zarazem nosicielem wartości.

 

Zloto Renu 810-4984

 

Jednym słowem: bez muzyki nie ma dramatu. Wiele wykutych tutaj i powiązanych ze sobą muzycznych motywów przewodnich symbolizujących zarówno konkretne postaci jak i rzeczy martwe, uczucia i nastroje, towarzyszyć będzie akcji pozostałych części tetralogii. To one, w miarę rozwoju akcji scenicznej, w przeróżnych figuracjach odwołując się do przeszłości i przyszłości, tworzą i kształtują psychologiczną charakterystykę postaci oraz dramaturgię każdego obrazu okazując się zarazem „słownikiem zdarzeń i symbolem związków fabuły”.

 

 Zloto Renu 810-4338

  

Prześledźmy kilka z tych najważniejszych budujących oś dramaturgiczną Złota Renu będących zarazem zapowiedzią ich pojawienia się w kolejnych częściach Pierścienia. Motyw Renu, jego skarbu i pilnujących go strażniczek pojawia się zaraz na początku i scenie końcowej Złota Renu, a wraca na końcu całej tetralogii – III akcie Zmierzchu bogów.


Podobnie jest z motywem pokracznego karła Alberyka, który dominuje w Złocie, później odnajdujemy go jeszcze w Zygfrydzie Zmierzchu bogów.Z motywem miecza Notung stykamy się po raz pierwszy w zakończeniu Złota Renu (to już zapowiedź walki Zygmunda i Zygfryda o odzyskanie złota) by z całą wyrazistością rozpoznać go w finale I aktu Walkirii i kolejnych dwóch częściach, szczególnie pięknie i wyraziście brzmi w pierwszym akcie Zygfryda.

 

Zloto Renu,Bayreuth,1995

 

Pojawiający się w muzyce motyw Alberyka jest zawsze zapowiedzią zbrodniczych podstępów i knowań. Motyw rogu Zygfryda i jego samego odnajdujemy w dwóch ostatnich częściach Pierścienia. Ilekroć w akcji pojawia się Wotan ze swoją nieodłączną włócznią, zawsze towarzyszy mu odpowiedni motyw. Fricka ma swój motyw w ZłocieWalkirii.

 

Zloto Renu,Bayreuth,2014

 

Z motywem Frei, bogini młodości, spotykamy się tylko w Złocie, ale Brunhildy aż w trzech kolejnych częściach, poza pierwszą. Z użytego w pierwszej części tetralogii motywu olbrzymów, w Zygfrydzie towarzyszy on już tylko Fafnerowi. Motyw Erdy, bogini ziemi, pojawia się w Złocie Renu Zygfrydzie. Z kolei motyw pierścienia przewija się niemal przez całą tetralogię, podobnie jak bardzo ważny i kształtujący wiele sytuacji motyw miłości. Do tego należy jeszcze wspomnieć o  motywie ognia, który towarzyszy Logemu w Złocie Walkirii oraz Zygfrydzie i motywie Walhalli, który w Złocie Renu najpierw splata się z motywem olbrzymów, a w finale z motywem tęczy. 


Jednak nie tylko motywy przewodnie będące swoistymi cegiełkami partytury stanowią o wartości muzyki Złota Renu. Wagner w mistrzowski sposób splata motywy, rozwija i spiętrza potężne struktury dźwiękowe, które nabierają cech symfonii programowej obrazującej każdą z czterech scen.

 

Zloto Renu 345-283

 

Pierwszy obraz to dno Renu. Żywioł wody z jej nurtem, falami i refleksami światła. Akord Es-dur stopniowo wypełniając przestrzeń orkiestry powoli, grając pełną paletą barw, nasyca się światłem i ruchem – „symfonia wodnych głębin” to chyba najtrafniejsze określenie dla tego obrazu. Chociaż monachijski krytyk po monachijskiej prapremierze określił go mianem „Hurenaquarium” (kurewskie akwarium), co nie zmienia faktu, że muzyka tego obrazu zachwyca idealnym uchwyceniem klimatu wodnych głębin.

 

Zloto Renu 345-127

 

Obraz drugi przenosi nas na płaskowyż zamieszkały przez bogów. Tutaj spotykają się żywioł ziemi, z pełnym przestrzeni żywiołem powietrza. Pojawia się też po raz pierwszy żywioł ognia, który później odegra tak ważną rolę w całej tetralogii. W otwierającym ten obraz majestatycznym motywie Walhalli ześrodkowuje się boska potęga i nieograniczona władza. W miarę rozwoju akcji oraz narastania konfliktów poszerza się krąg motywów, ich przetworzeń i powiązań. Trzeci obraz poprzedza muzyczny wstęp obrazujący otchłanie podziemi Nibelungów.


W jego 60 taktach aż 24 razy powtarza Wagner motyw kuźni Nibelunga (rytm młotów) co ma obrazować ciężką i monotonną pracę jaką się tutaj wykonuje. To w te rejony, by odzyskać złoto, zapuszczają się Wotan i Loge. Tę scenę charakteryzuje wyjątkowo dynamiczna muzyka, ale też tutaj kłębią się największe emocje: chciwość Alberyka, przebiegłość Logego, żądza władzy Wotana.

 

Zloto Renu,MET,2019 2

 

Ukoronowaniem tych burzliwych emocji jest przekleństwo jakie rzuca Alberyk na odebrane mu przez Wotana złoto, hełm i pierścień. Obejmie ono wszystkich, którzy go do tego momentu dotkną. To właśnie tutaj najpiękniej rozkwita motywy Nibelungów i ich zniewolenia, oraz motyw czarodziejskiego hełmu. Wreszcie obraz ostatni, powrót do ziemskich przestrzeni. Wotan traci nie tylko złoto, ale również pierścień i czarodziejski hełm.

 

Zloto Renu,MET,2019 1

 

Zabierają je olbrzymi Fafner i Fascolt jako okup za uwolnienie Frei. Znikają też z panteonu bogów Frosch i Donner, jedynie Loge pojawi się w finale Walkirii by otoczyć morzem płomieni uśpioną Brunhildę. Starcie, o złoto i pierścień, trzech światów: bogów, Nibelunga, olbrzymów prowadzi, zgodnie z przekleństwem Alberyka, do pierwszego morderstwa. W finale, tryumfalna muzyka towarzysząca marszowi bogów wstępujących do Walhalli, tylko na chwilę niweluje ostre konflikty. Na chwilę, bo w muzyce pojawia się motyw miecza, jako strategii Wotana, co jest już zapowiedzią kolejnych tragedii jakie wydarzą się w Walkirii. Opadająca kurtyna okrywa żałosną skargę Cór Renu, które zostały pozbawione swojego skarbu.

                                                                         Adam Czopek