Przegląd nowości

Tradycje i teraźniejszość życia muzycznego Malty

• 

Szczegóły

Opublikowano: środa, 15, luty 2023 21:40

Historia położonej w Europie Południowej na Morzu Śródziemnym Malty sięga tysięcy lat. Owo wyspiarskie państwo, członek Unii Europejskiej, przyciąga licznych turystów, również z Polski, których urzeka przyjazny klimat, malownicze widoki i cenne, występujące tutaj w rzadko spotykanej ilości zabytki. Niektóre z nich zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa Unesco.

Trudno się zatem dziwić, że przybysze z całego świata koncentrują właśnie swoją uwagę na tutejszych prehistorycznych i starożytnych obiektach, utrzymanych na ogół w stylu barokowym kościołach (w liczbie 359), pięknych pałacach oraz imponujących fortyfikacjach. I choć w roku 2018 Valetta, najmniejsza stolica Starego Kontynentu, została wybrana Europejską Stolicą Kultury, to mało kto uświadamia sobie, że ograniczona pod względem powierzchni Republika Malty, obejmująca cały archipelag Wysp Maltańskich, może się poszczycić wyjątkowo intensywnym życiem kulturalnym. Jego ważną sferą jest bogate życie muzyczne, wywodzące się z tradycji reprezentowanych przez takich kompozytorów jak Nicolo Isouard, Giuseppe Frendo czy Charles Camillieri.

Otóż urodzony na Malcie Isouard (1775-1818), syn kupca z Marsylii, studiował w Paryżu i Palermo, następnie sprawował funkcje organisty w Valletcie oraz kapelmistrza Zakonu Maltańskiego, ale po inwazji angielskiej w 1800 roku osiadł w Paryżu. O jego muzycznej pozycji świadczy fakt, iż był czołowym przedstawicielem francuskiej opéra-comique, rywalizując nawet z François-Adrienem Boieldieu. Jeśli chodzi o Giuseppe Frendo (1810-1884) to niestety nie cieszy się on jeszcze zainteresowaniem muzykologów, co sprawia, że posiadamy na jego temat bardzo skromne informacje.

Wiadomo tylko, iż pochodził z rodziny muzyków działających w małej maltańskiej miejscowości Il-Birgu (wyróżnionej niegdyś tytułem Città Vittoriosa) i że założył zespół mandolinistów, który później wykonał po raz pierwszy hymn Malty. Dzisiaj nazwisko Frendo kojarzy się jedynie z jego chętnie wykonywanym - zwłaszcza w Niemczech - Koncertem mandolinowym „Gwiazda szczęścia”.

Trzeci ze wspomnianych twórców,  Charles Camillieri (1931-2009), to współczesny już kompozytor, dyrygent i pedagog, były profesor kompozycji Royal Conservatory of Music w Toronto i profesor muzyki na Uniwersytecie Maltańskim. Był świetnym pianistą, toteż nic dziwnego, że jego spuścizna składa się głównie z koncertów fortepianowych. Szersza publiczność raczej nie zna tych postaci, natomiast z łatwością kojarzy nazwisko cieszącego się międzynarodową sławą maltańskiego śpiewaka Josepha Calleja, uważanego dzisiaj za jednego z najwybitniejszych tenorów na świecie.

Każdy jego występ w rodzinnym kraju zamienia się w hucznie świętowane wydarzenie, ale trzeba zauważyć, że zdarza się to niezmiernie rzadko. Od ponad pół wieku czołową instytucją muzyczną Malty jest Malta Philharmonic Orchestra. Została ona założona w 1968 roku, a początkowo tworzyli ją muzycy z nieistniejącej już orkiestry „Głównodowodzącego” brytyjskiej Floty Środziemnomorskiej, zastąpieni dzisiaj instrumentalistami lokalnymi, a także przybywającymi z całej Europy i spoza niej.

Pierwszym dyrygentem rzeczonej formacji był Joseph Sammut, pozostający na jej czele do roku 1992. Po nim funkcję tę pełnili kolejno Joseph Vella, John Galea, Michael Laus i Brian Schembri. W roku 2019 na stanowisko pierwszego dyrygenta powołano Sergieja Smbatyana, założyciela i dyrektora artystycznego Orkiestry Symfonicznej Armenii. Pod jego kierownictwem Malta Philharmonic Orchestra prezentuje koncerty symfoniczne, uczestniczy w produkcjach operowych na Malcie i wyspie Gozo, podejmuje inicjatywy społeczne i edukacyjne, proponuje też różne koncerty o lżejszym charakterze.

Ponadto występuje w prestiżowych salach na całym świecie, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Austrii, Chinach, Włoszech czy Belgii, odbywając każdego sezonu międzynarodową trasę koncertową. Co ważne i zrozumiałe, zespół promuje z entuzjazmem maltańskich kompozytorów, zapewniając im prawykonania i zamówienia na nowe utwory. Wreszcie poprzez współpracę z MPO Academy i Malta Youth Orchestra wspomniana formacja odpowiada za kształcenie i rozwój zawodowy kolejnego pokolenia maltańskich muzyków.

Nie należy wszakże zapominać, że Maltańczycy są również amatorami muzyki tradycyjnej, wykonywanej na przykład podczas tzw. Festas de Malte przez bardzo tutaj lubiane i popularne zespoły instrumentów dętych. Niezwykle sobie też cenią muzyczny, taneczny i pieśniarski folklor, często zresztą szukający inspiracji we włoskim i angielskim repertuarze.

Tak jak w innych krajach środziemnomorskich, tak i tutejsi mieszkańcy chętnie uczestniczą w zaimprowizowanych konkursach bel canto i uatrakcyjniają swoim śpiewem rozmaite święta lokalne. Zważywszy na to, że mamy tu do czynienia z krajem dysponującym wyjątkowo malutką powierzchnią, o czym była już mowa wyżej, imponować może fakt organizowania w nim zakrojonych na szeroką skalę festiwali o międzynarodowym zasięgu i renomie. I tak na Gozo, drugiej wyspie archipelagu maltańskiego, odbywa się Międzynarodowy Festiwal Chórów, w którym za każdym razem bierze udział kilkanaście zespołów pochodzących z różnych krajów europejskich.

Co roku ma też w Valletcie miejsce Festiwal Jazzowy, przyciągający wybitnych artystów z wielu stron świata. Zaś w marcu można się wybrać na Opera Festival, podczas którego wystawia się najbardziej popularne arcydzieła operowe. Ta ostatnia manifestacja gości - podobnie jak programowany zaraz po Świętach Wielkanocnych Festiwal Muzyki Klasycznej - w najstarszym działającym europejskim teatrze, jakim jest usytuowany w centrum stolicy Teatr Manoel.

Jego nazwa pochodzi od Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego, Antonio Manoela de Vilhena, który zlecił i sfinansował budowę tego ukończonego w 1731 roku obiektu. Zabytkowy budynek teatru ma trzy piętra, a całe jego bogato zdobione wnętrze utrzymane jest w stylu rokokowym. Posiadając statut Teatru Narodowego Malty stał się on miejscem koncertów, recitali, koncertów kameralnych, spektakli dramatycznych i operowych, musicali, przedstawień dla dzieci czy wspomnianych festiwali: operowego i muzyki klasycznej. To właśnie tutaj ma też siedzibę Malta Philharmonic Orchestra.

Warto w tym miejscu wspomnieć jeszcze o znajdującym się nieopodal dawnym gmachu Royal Opera House z 1866 roku, który bardzo ucierpiał podczas bombardowania w 1942 roku i od tamtej pory nie został odbudowany. Pozostałe po nim ruiny zostały przerobione na teatr pod gołym niebem, w którym organizowane są najróżniejsze wydarzenia kulturalne.

Wracając jednak do Teatru Manoel nie sposób tutaj nie wspomnieć o jego dyrektorze artystycznym, którym jest Kenneth Zammit Tabona, postać niezwykła i wyjątkowo zasłużona dla maltańskiego życia kulturalnego, w szczególności muzycznego. Jest on twórcą i spiritus movens najważniejszego festiwalu na Malcie, jakim jest odbywający się co roku w styczniu przez okres trzech tygodni Valletta International Baroque Festival.

Trzeba od razu powiedzieć, że poziom tej manifestacji systematycznie rośnie, wzbudzając coraz większe zainteresowanie międzynarodowej publiczności i krytyki muzycznej. Również i tegoroczna, jedenasta już edycja tego muzycznego przedsięwzięcia, rozgrywającego się od 11 do 26 stycznia, nie zawiodła oczekiwań słuchaczy, dostarczając im wielu niezapomnianych wrażeń. Liczne koncerty (dwa lub trzy dziennie) odbywały się w przepięknych - na ogół sakralnych - zabytkach Malty, których wystrój i atmosfera idealnie harmonizowały z wykonywaną w nich muzyką. Oprócz wymienionego Teatru Manoel, barokowe utwory rozbrzmiewały w stolicy: w prokatedrze św. Pawła, w Bazylice Matki Bożej, w Kościele Jezuitów, ale także w Muzeum Archeologii czy w neoklasycystycznej Bibliotece Narodowej.

Jednak niezależnie od oficjalnej nazwy festiwalu, wiele wydarzeń miało również miejsce w obiektach położonych w innych częściach wyspy. Na przykład w Katedrze wznoszącej się na wzgórzu Mdiny, dawnej stolicy Malty, średniowiecznego miasta z wąskimi uliczkami, z którego roztacza się imponujący widok na okolice. Inne ciekawe miejsca koncertowe to kościół w miasteczku Tarxien, w którym znajdują się stanowiska archeologiczne dawnych świątyń, Bazylika św. Heleny w Birkirkarze czy kościoły w Rabacie oraz położonym przy Wielkim Porcie miasteczku Cospicua, czy jeszcze w innym miasteczku: Ghaxaq. Wreszcie należy jeszcze wspomnieć o takim uroczym miejscu goszczącym festiwalowe koncerty, jakim jest oficjalna letnia rezydencja prezydenta Malty, czyli Pałac Verdala. W tym roku w owych przestrzeniach wykonywane były między innymi utwory - w wersjach oryginalnych lub w transkrypcjach - Jana Sebastiana Bacha i jego synów, a także Händla, Vivaldiego, Scarlattiego, Telemanna i innych muzycznych gigantów.

Publiczność miała na przykład rzadką okazję wysłuchania kompozycji Kantora z Lipska wykonywanych na mandolinie przez izraelskiego wirtuoza tego instrumentu Avi Avitala, wielokrotnie wyróżnianego nagrodą Grammy. Zabrzmiały one również w bardzo osobistych transkrypcjach Oliviera Messiaena czy Siergieja Rachmaninowa. Z kolei kwartet saksofonowy Signum (Blaž Kemperle, Jacopo Taddei, Alan Lužar, Guerino Bellarosa) oraz niemiecki pianista i kompozytor Kai Schumacher zaproponowali program, w którym bachowskie utwory dialogowały z kompozycjami Schuberta, Debussy’ego, Gershwina, a także bardziej współczesnych twórców: Johna Cage’a, George’a Crumba, Theloniousa Monka, Gene’a Pristskera, Steve’a Reicha i samego Schumachera. Niecierpliwie oczekiwano na występ cenionego tutaj i bardzo lubianego włoskiego dyrygenta i muzykologa Giulio Prandiego, który wraz z Chórem i Orkiestrą Ghislieri z Pavii, których jest dyrektorem artystycznym, zaprezentował program zatytułowany „Mozart w Mediolanie”. Oprócz utworów tego kompozytora złożyły się nań także pozycje Johanna Christiana Bacha, Giovanniego Andrea Fioriniego i Melchiore Chiesy. Spośród czwórki solistów biorących udział w tym koncercie - Robin Johannsen (sopran), Carlo Vistoli (alt), Raffaele Giordani (tenor) i Allessandro Ravasio (bas) - serca słuchaczy podbiła szczególnie sopranistka, a to za sprawą subtelnie i plastycznie prowadzonego głosu. Teatr Manoel wypełnił się do ostatniego miejsca publicznością z okazji koncertowego wykonania pochodzącej z 1708 roku świeckiej kantaty Aci, Galatea e Polifemo dwudziestotrzyletniego Händla, której prawykonanie odbyło sie w Neapolu w lipcu następnego roku. Libretto do niej napisał po włosku Nicola Giuvo, prywatny sekretarz i doradca literacki księżnej Sanseverino, prawdopodobnie na jej zlecenie.

Przywołuje ono legendę o nimfie Galatei zakochanej w pasterzu Akisie, którego zazdrosny cyklop Polifem uśmierca zrzucając nań skałę. Ta oparta na zaczerpniętej z Metamorfoz Owidiusza fabuła jest praktycznie taka sama jak w operze pasterskiej Acis i Galatea (do tekstu angielskiego), którą Händel miał później skomponować w Anglii. W prezentowanej teraz na Malcie, a  przywołanej wyżej kantacie trzy wymagające szczególnych umiejętności role z powodzeniem interpretowali sopranistka Julia Doyle (Akis), mezzosopranistka Bethany Horak-Hallet (Galatea) i bas Trevor Eliot Bowes (Polifemo). Orkiestrę of the Age of Enlightenment prowadził od klawesynu Steven Devine. W tym samym teatrze miał miejsce przyjmujący formę półsceniczną koncert przebiegający pod hasłem „Lust and Love Lost” („Pożądanie i utracona miłość”), z udziałem holenderskiego zespołu Combattimento oraz również pochodzącej z Holandii sopranistki Claudii Patacca. W pierwszej części wieczoru po uwerturze do Il Pastor Fido Händla wykonana została jego kantata Armida Abbandonata, opowiadająca o urodziwej czarownicy Armidzie z poematu Torquato Tasso, zakochanej w rycerzu Rinaldo, który ostatecznie rezygnuje z jej miłości.

Targające tą bohaterką emocje Patacca oddawała w towarzystwie skrzypaczki Cynthii Miller. W drugiej części wieczoru Claudia Patacca wcieliła się natomiast w bohaterkę kantaty Der Weiberorden (Porządek kobiecy) Telemanna, czyli zachwalającą przyjemności stanu małżeńskiego pannę młodą. Niezwykle ciekawy okazał się koncert w kościele Wniebowzięcia w miasteczku Ghaxaq, podczas którego oprócz znanych sonat instrumentalnych Corelliego i Händla zostały też zaproponowane utwory mniej znanego melomanom Francesco Antonio Bonportiego (1672-1749), nadwornego muzyka cesarza Józefa I, który studiował u Pitoniego i Corellego. Spod jego pióra wyszły sonaty kameralne, invenzioni na skrzypce solo, koncerty i serenady instrumentalne, tańce i motety na głos z towarzyszeniem skrzypiec. Trzy z tych ostatnich publiczność miała okazję poznać w trakcie wzmiankowego koncertu, a interpretowała je z nieprzeciętną muzykalnością i subtelnością włoska sopranistka Francesca Aspromonte. Towarzyszył jej zespół Arsenale Sonoro, pod dyrekcją rosyjskiego skrzypka Borisa Begelmana. Zupełnie inny charakter miał koncert w muzeum Katedry w Mdinie, podczas którego angielska sopranistka Katy Semmens zaproponowała program „Delicatessen” wypełniony pieśniami kompozytorów z jej kraju, działających w siedemnastym i osiemnastym wieku. Wszystkie owe interpretowane (przy akompaniamencie Stevena Devina) z dużą dozą czułości, ale także szlachetnego humoru, pieśni traktowały o szerokim wachlarzu miłosnych uniesień, stanowiąc zarazem idealny przykład kunsztownej i wytwornej sztuki łączenia słów z dźwiękami.

Utwory Jana Sebastiana Bacha i jego synów (Johanna Christopha Friedricha i Carla Philippa Emanuela) powróciły jeszcze przy okazji koncertu niemiecko-koreańskiego wiolonczelisty Isanga Endersa oraz irańsko-amerykańskiego klawesynisty (również organisty, dyrygenta i muzykologa) Mahana Esfahaniego. Obaj artyści ujmowali pełną współpracą i porywającą grą wyobraźni, barwną paletą sonorystyczną i celnie dobieranymi kontrastami dynamicznymi.

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o wartościowej inicjatywie zaproszenia festiwalowych gości do kościoła św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Cospicua, w którym miejscowy chór, Valetta Baroque Ensemble i piątka solistów interpretowali pod dyrekcją Riccardo Bianchiego Membra Jesu Nostri Dietricha Buxtehudego.

Chodzi tutaj o powstały do średniowiecznych poematów mistycznych cykl siedmiu kantat - przeplatających instrumentalne sonaty z polifonicznymi concerto na głosy z akompaniamentem - będących muzycznymi lamentami nad ranami Chrystusa. Szczególnie chór przykuwał uwagę homogeniczną barwą, wyrównaną intonacją, dobrze zachowanymi proporcjami między głosami i kolektywną muzykalnością. Wysoki poziom prezentowała też piątka solistów, z Albertem Buttugiegem na czele, którego ciemny, gęsto nasycony i głęboki bas wypełniał całą nawę kościoła, wywierając na słuchaczach duże wrażenie. W niniejszej relacji przywołane zostały tylko niektóre z licznych wydarzeń tegorocznej edycji barokowego festiwalu, albowiem żeby się przekonać o jego niebywałym bogactwie trzeba po prostu na Maltę przyjechać.

                                                                              Leszek Bernat