Przegląd nowości

Wszystko o Donizettim (4)

• 

Szczegóły

Opublikowano: piątek, 17, kwiecień 2020 07:00

 Faworyta

Są w literaturze operowej partie o których wykonaniu marzy każdy liczący się śpiewak. Tak jak większość tenorów lirycznych marzy o roli Alfreda w Traviacie, Verdiego, soprany liryczne o partii Małgorzaty w Fauście Gounoda, a koloraturowe o tytułowej Łucji z Lammermoor w operze Donizettiego czy Królowej Nocy z Czarodziejskiego fletu Mozarta.

Tak większości mezzosopranów marzy się tragiczna rola Leonory de Guzmán w Faworycie Donizettiego, partii stawiającej przed wykonawczynią wysokie wymagania, ale dającej śpiewaczce ogromne pole do popisu czysto wokalnej ekspresji, ale też talentu aktorskiego. Odnosiły w niej sukcesy Giulietta Simionato, Fiorenza Cossotto, Shirley Verrett, Agnes Baltsa, Violeta Urmana, Stefania Toczyska, Luciana D'Intino. Opera ta niezmiennie od ponad 170 lat utrzymuje się w światowym repertuarze. 

Tylko w ostatnich kilku sezonach zapowiedziano premiery i wykonania koncertowe w Wenecji, Petersburgu, Waszyngtonie, Cottbus i Berlinie oraz Barcelonie i Madrycie. Wśród operowych gwiazd jakie zmierzą się w tym czasie z partiami Leonory i Fernanda są m.in. Elina Garanča, Clémentine Margaine i Kate Lindley oraz Joseph Calleja, Randall Bills i Matthew Polenzani.

Od partii Leonory zaśpiewanej nagle w zastępstwie chorej Giulietty Simionato, która miała wieczorem śpiewać Leonorę na premierze Faworyty rozpoczęła się w lutym 1961 roku, wielka kariera Fiorenzy Cossotto.Od momentu kiedy Cossotto otrzymała tę zaskakującą propozycję od dyrektora La Scali w Mediolanie, do podniesienia kurtyny pozostało zaledwie czterdzieści pięć minut, czyli akurat tyle tylko by założyć kostium, poddać się charakteryzacji i wysłuchać kilku wskazówek reżysera. 

Początkowy chłód z jakim się spotkała pękł jak przysłowiowa mydlana bańka w chwili kiedy w duecie z Fernando (Gianni Raimondi) zaśpiewała pełnym głosem wysokie „c”, w tym momencie publiczność „dosłownie oszalała”. Zachwyt publiczności towarzyszył już Cossotto do końca przedstawienia. Nazajutrz włoska prasa donosiła o sensacyjnych narodzinach nowej wielkiej operowej gwiazdy.

Warto tylko jeszcze dodać, że był to zarazem debiut Cossotto na scenie La Scali, z którą od tego momentu na wiele lat  związała swoje artystyczne losy. Jest przełom lat 1839/1840, Bellini nie żyje od pięciu lat, Rossini już nie komponuje, Verdi odniósł co prawda sukces swoją pierwszą operą Oberto conte di san Bonifacio, ale musiał też przeżyć klęskę Un giorno di regno, tak więc do zdobycia międzynarodowego uznania daleka jeszcze przez nim droga. 

Wagner ma dopiero przed sobą sukces Rienziego i Tannhäusera, i jak w przypadku Verdiego jeszcze kilka lat musi poczekać na międzynarodową renomę. W tej sytuacji oczy muzycznego świata kierują się w stronę Gaetano Donizettiego jako najbardziej utalentowanego, znanego i uznanego włoskiego kompozytora operowego.

Wspomniany okres to paryskie lata w życiorysie Donizettiego, który przyjął właśnie od Antenora Joly, dyrektora Théâtre de la Renaissance zamówienie na skomponowanie dwóch oper. Niestety, zanim kompozytor ukończył pracę nad jedną z nich: Anioł z Nisidy teatr zbankrutował i zamówienie stało się nieaktualne. Niewiele tygodni później nadeszło zamówienie od Leona Pilleta z Opery Paryskiej, który pilnie potrzebował nowego dzieła, również dla podratowania nadwątlonych finansów teatru. 

Dyrektor opery mając w pamięci głośny paryski sukces Córki pułku Donizettiego, którą wystawiono pierwszy raz 11 lutego 1840 roku w Opéra Comique, był przekonany, że tylko on jest w stanie sprostać zadaniu. W tej sytuacji Donizetti zaproponował  niemal ukończoną operę Anioł z Nisidy.

Propozycja została zaakceptowana przez dyrektora Milleta jednak pod warunkiem, że zostaną dokonane zmiany i przeróbki, które sprawią, że opera stanie się godna miana „wielkiej opery”. Kompozytor zaprosił do współpracy Alphonse Royera i Gustave Vaëza, którzy w oparciu o sztukę Francis-Thomasa Bacularda d’Arnaud Les amours malheureux, on Le comte de Comminges, przy pomocy Eugène Scribe, napisali nowe libretto. 

Donizetti zaś rozbudował dzieło z trzech do czterech aktów, przeniósł akcję z XV-wiecznego Neapolu, do Królestwa Kastylii w XIV wieku, zmieniając zarazem relacje między bohaterami, z których dwoje głównych to postaci historycznie autentyczne. Oczywiście w II akcie dodał scenę baletową, bez której w Paryżu żadna opera nie miała większych widoków na powodzenie.

Tak właśnie powstała Faworyta, jedna z najlepszych oper swojego twórcy. Co prawda prapremiera 2 grudnia 1840 roku na scenie Wielkiej Opery Paryskiej (Théâtre de l'Académie Royale de Musique), mimo udziału w niej Rosiny Stolz i Gilberta Dupreza, nie okazała się wielkim sukcesem. Jednak z dnia na dzień powodzenie Faworyty rosło przynosząc Donizettiemu z czasem  sławę i pieniądze, zdobywając zarazem pozycję jednej z najwybitniejszych oper pierwszej połowy XIX wieku. 

Sukces był na tyle trwały, że do końca stulecia tylko w Paryżu operę wystawiono ponad 600 razy, co jest najlepszym miernikiem jej popularności. Ponieważ opera skomponowana została do francuskiego tekstu więc by zaistniała na włoskich scenach należało dokonać tłumaczenia libretta z czym szybko się uporano.

Włoska wersja opery wystawiona została w 1842 roku na scenie Opery w Padwie pod tytułem Leonora di Guzman. W La Scali wystawiono Faworytę w sierpniu 1843 roku (pod tytułem Elda), cztery lata później w styczniu 1847 została pokazana w weneckim Teatro La Fenice. Jeszcze w tym samym roku miała miejsce premiera w Londynie, gdzie pamiętną kreację roli Leonory stworzyła legendarna Giulia Grisi. 

Jednocześnie zainteresowanie tym dziełem zaczęły przejawiać teatry niemieckie i austriackie (Wiedeń, Monachium, Berlin), hiszpańskie (Madryt, Sewilla, Barcelona) i francuskie (Lyon) oraz rosyjskie (Moskwa, Odessa). Oczywiście dużą popularnością cieszyła się Faworyta we Włoszech, gdzie szybko trafiła na sceny teatrów w Turynie, Genui, Florencji, Parmy, Bergamo i Cremony.

W Polsce wystawiono Faworytę  17 grudnia 1844 roku na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie, gdzie opery Donizettiego od 1839 roku cieszyły się dużą popularnością. Warszawscy melomani do chwili premiery Faworyty mogli już podziwiać Napój miłosny, Lukrecję Borgia, Belizariusza, Łucję z Lammermoor, Córkę pułku i Gemmę di Verrgy. W czasach nam bliższych na wystawienie Faworyty zdecydowała się jedynie Opera Bałtycka w Gdańsku. 

Premierę zrealizowano 29 kwietnia 1978 roku z myślą o głosie, kunszcie i aktorskim talencie Stefanii Toczyskiej, która w partii Leonory de Guzman odniosła głośny sukces. To on otworzył jej drzwi do międzynarodowej kariery.

Faworyta jest udaną próbą połączenia kanonów opery francuskiej z włoską tradycją operową, zgodnie z którą treść libretta zostaje najlepiej i najpełniej wyrażona środkami muzycznymi. Temu właśnie służą wielkie arie, rozbudowane duety, pełne dramatyzmu ansamble i sceny zbiorowe prowadzone zgodnie z elementami wokalnymi muzyki. Bo jednak bel canto, czyli piękny śpiew, to dominacja elementu wokalnego w całej strukturze.

Donizetti w tym dziele okazał się mistrzem w kreowaniu nastroju każdej ze scen i klimatu każdego z czterech aktów. Właśnie takie ujęcie zapewnia wyjątkową atrakcyjność w zróżnicowaniu postępu toczącej się akcji, która z pełnej skupienia sceny w klasztorze Santiago di Compostela przenosi się do apartamentów Leonory.

Tym przeciwstawił Donizetti rozbudowane sceny w pełnym przepychu królewskim pałacu Alkazar, by w finale wrócić do klasztornego klimatu z pierwszego aktu. Tutaj dopełni się dramat nieszczęśliwej miłości Leonory i Fernanda. Fernando, młody nowicjusz zakonu zwierza się swojemu opatowi Baltazarowi, że jest zakochany w nieznanej sobie kobiecie i dla niej jest gotów złamać zakonne śluby.

Nie zdaje sobie sprawy z tego, że pokochał piękną  Leonorę de Guzman, wieloletnią faworytę Alfonsa IX, króla Kastylii. Leonora w pełni odwzajemnia uczucia młodzieńca, jednak zdaje sobie sprawę, że  ten związek nie ma przyszłości i może ściągnąć nieszczęście na głowę ukochanego. 

Dlatego właśnie nie zdradzając kim jest wręcza Fernandowi powołanie do wojska z nominacją na wysokiej rangi oficera. Miłość do Fernanda jest na tyle silna, że Leonora decyduje się wyznać królowi, że kocha innego. Kiedy więc Fernando wraca z wojny okryty chwałą zwycięstwa, wciąż nie mając świadomości kim jest kobieta, którą kocha, prosi króla o pozwolenie na zawarcie z nią małżeństwa. Mściwy monarcha widząc w tej sytuacji okazję do poniżenia nie tylko kochanki, ale też jej ukochanego, wyraża na to małżeństwo zgodę.

Dopiero po ślubie dowiaduje się Fernando o przeszłości Leonory. Załamany odtrąca małżonkę i wraca do zakonu. Kochająca go bezgranicznie Leonora podąża za nim w przebraniu pielgrzyma. Fernando po złożeniu ślubów zakonnych odnajduje ją wyczerpaną na progu świątyni, wtedy dopiero przekonuje się o niesłuszności swoich oskarżeń i szczerości jej uczuć.

Chce odkupić swoje winy wobec ukochanej, uciec z nią z klasztoru i rozpocząć nowe życie. Niestety, jest już za późno, nie wie, że Leonora jest śmiertelnie chora i umiera w jego ramionach. Muzyka Faworyty nie jest w pełni oryginalna, wiele jej fragmentów zapożyczył Donizetti z wcześniejszych swoich oper.

Najwięcej ich pochodzi z Anioła z Nisidy, ale są też fragmenty z Księcia Alby z 1839 roku (romanza Fernanda z I aktu Un ange, une femme incounne si pur oraz aria Ange si pur z IV aktu) oraz Oblężenia Calais z 1836 i Pia del’Tolomei z 1837 roku. Wszystko to jednak nie zmienia faktu, że właśnie w tym dziele błysnął Donizetti wyjątkową (nawet jak na niego) inwencją melodyczną i wyczuciem muzycznej dramaturgii. Każdy z bohaterów akcji zyskał też właściwą tylko sobie charakterystykę muzyczną.

Arie zaś otrzymały konstrukcję umożliwiającą wykonawcom zaprezentowanie wokalnego kunsztu. I jak już pisałem o ile muzyka trzech aktów w wielu miejscach wykorzystuje, po różnych adaptacjach, muzykę kilku wcześniejszych dzieł, o tyle muzyka IV aktu jest w pełni oryginalna, choć jednak nie wolna od zapożyczeń – „Każda nuta jest tu arcydziełem" – mówił o tym akcie Arturo Toscanini.

Pierwszy akt otwiera scena w klasztorze Santiago di Compostela, w którym odbywa nowicjat Fernando. Z dialogu Fernanda z Baltazarem, przeorem klasztoru dowiadujemy się o wielkiej miłości jaka płonie w sercu Fernanda do nieznanej pięknej kobiety, dla której zamierza opuścić klasztor. Druga scena I aktu przenosi nas do rezydencji Leonory, gdzie dochodzi do spotkania Leonory z Fernandem, który ma zawiązane oczy i nie wie z kim się spotyka.

Słyszy natomiast zapewnienie miłości ze strony tajemniczej damy, duet Mon idole! Przybycie króla przerywa to spotkanie, Leonora ledwie zdąży wręczyć ukochanemu patent oficerski. Drugi akt, przenosi nas do pałacu Alkazar, siedziby Alfonsa XI. Tutaj król świętuje zwycięstwo, które zawdzięcza męstwu Fernanda.

Monarcha oświadcza też zamiar poślubienia Leonory, która dotychczas była jedynie królewską faworytą, ale przed tym musi się rozwieść z prawowitą małżonką – aria Leonor viens. Zanim do tego dojdzie król otrzymuje przechwycony list miłosny do Leonory, która przyznaje się do tego, że kocha innego mężczyznę. Akt kończy wejście papieskiego wysłannika, jest nim Baltazar żądający zaniechania królewskiego rozwodu. Kiedy jednak król potwierdza zamiar rozwodu i poślubienia Leonory Baltazar potępia królewskie zamiary i grozi ekskomuniką.

W trzecim akcie jesteśmy świadkami powrotu Fernanda na królewski dwór, jego prośby o prawo poślubienia Leonory na co monarcha nieoczekiwanie wyraża zgodę – tercet Fernand, de vorte amour. Cała ta sytuacja przeraża Leonorę, która ma świadomość, że Fernando nie ma pojęcia o jej niechlubnej przeszłości – aria Oh, mon Fernando kończąca się wspaniałą cabalettą.

Mściwy monarcha każe aresztować Ines, służącą Leonory, która ma przekazać Fernandowi list, w którym Leonora wyznaje prawdę. Aresztowanie sprawia, że  Fernando dopiero po ślubie dowiaduje się kim była Leonora. Oburzony i przerażony odtrąca ukochaną i wraca do klasztoru.

W czwartym akcie wracamy do klasztoru, gdzie schronił się Fernando. Tutaj dowiaduje się o dalszych losach Leonory, którą zamierza poślubić król Alfons IX po uzyskaniu rozwodu z żoną. Zrezygnowany Fernando wspomina raz jeszcze szczęśliwe chwile u boku Leonory, która okazała się  wobec niego nieszczera. W tym momencie na jego drodze staje chory i wyczerpany pielgrzym, w którym z przerażeniem rozpoznaje Leonorę.

Każdy z czterech aktów ma właściwy sobie muzyczny klimat określany ściśle przez przeżycia bohaterów dramatu. Skupienie pierwszej sceny w Santiago di Compostela, w którym odbywa swój nowicjat Fernando. Dźwięki dzwonu na jutrznię poprzedzają chór mnichów Bell”alba foriera oparty na wznoszącej się, a następnie opadającej gamie C-dur. Wszystko to zapewnia temu fragmentowi  jednej z najpiękniejszych scen tego typu w całej twórczości Donizettiego. Żarliwość uczuć młodego mnicha, który w imię pojawiającej się miłości postanawia opuścić klasztorne mury w pełni oddaje aria Una Vergine.

Druga scena pierwszego aktu to przede wszystkim wspaniały pełen lirycznych westchnień duet Ah, mio bene, ah, mio bene śpiewany przez zakochanych Leonorę i Fernanda. Z niezwykłą wyrazistością oddał Donizetti w II akcie uczucia dwojga zawiedzionych i rozgoryczonych: króla Alfonsa IX oraz Leonory, w chwili kiedy dowiedzieli się o zagrożeniu papieską ekskomuniką króla z chwilą rozwodu z prawowitą małżonką. Rozwód miał umożliwić królowi poślubienie Leonory, która od wielu lat była jego kochanką. Tutaj muzycznym kontrapunktem jest konwencjonalna scena baletowa wpleciona w pełną napięcia i dramatyzmu scenę dwojga zawiedzionych kochanków nie mogących zrealizować swoich pragnień. O czwartym akcie można powiedzieć, że Donizetti zawarł w nim najpiękniejsze fragmenty swojej muzyki od wstępu w którym rozbrzmiewają organy poczynając. Idąc dalej mamy, wspaniały chór modlących się mnichów – Compagni, andiam dove il dolore ha tregus z wplecionym weń szlachetnym solo Baltazara – Figlio diletto, al. padre, po której następuje tenorowa aria Fernanda Ange si pur – Spirto gentil, jedna z najpiękniejszych, a zarazem najsubtelniejszych włoskich arii. Równie piękny jest końcowy duet Va t’en d’ici, w którym Fernando najpierw odpycha Leonorę, która błaga o litość i miłosierdzie. Pełne skruchy wyznania Leonory poruszają jednak serce zakochanego Fernanda. W finale głosy kochanków łączą się kunsztownym duecie pełnym dramatycznych tonów. W chwili kiedy postanawiają być razem Leonora umiera w ramionach zrozpaczonego Fernanda.

                                                                                                          Adam Czopek